Sudlarda ko‘rilayotgan fuqarolik, iqtisodiy, jinoiy va ma’muriy ishlar bo‘yicha qonuniy, asosli va adolatli sud hujjatlarini qabul qilishda dalillar muhim o‘rin egallaydi.
Shu sababli qonunchilikda dalillarga alohida e’tibor qaratilgan hamda ularning tushunchalari keng berilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 29-moddasi, to‘rtinchi qismiga ko‘ra, qonunni buzgan holda olingan dalillardan odil sudlovni amalga oshirish chog‘ida foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.

Ya’ni ushbu konstitutsiyaviy norma dalillarni to‘plashda va sudlarga taqdim qilishda qonunchilik hujjatlari talabiga rioya qilish, boshqa fuqarolarning shaxsiy hayoti va mulk huquqini daxlsizligini buzishdan saqlanish, oshkor qilinishi taqiqlangan ma’lumotlarni sir saqlanishini ta’minlash kabilarni nazarda tutadi.

O‘zbekiston Yuridik ensiklopediyasiga ko‘ra, dalillar – qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda olingan ma’lumotlar ish bo‘yicha dalil bo‘lib, ular asosida ishda ishtirok etuvchi shaxslarning talablari va e’tirozlarini asoslovchi holatlar, shuningdek ishni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlar bor yoki yo‘qligi aniqlanadi. Bunday ma’lumotlar yozma va ashyoviy dalillar, ekspertlarning xulosalari, guvohlarning ko‘rsatmalari, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning tushuntirishlari bilan aniqlanadi. Qonunni buzgan holda olingan dalillardan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Dalillarning ishlarni to‘g‘ri hal qilishda va qonunga zid bo‘lgan harakatlarga adolatli baho berishda o‘rni katta bo‘lganligi hamda isbotlash jarayonida muhim ahamiyat kasb etganligi bois prosessual qonunchilikda ularning tushunchasi, dalillarga baho berish va boshqa qonuniy jihatlar, dalillarga qo‘yiladigan talablar mustahkamlab qo‘yilgan.
Agar prosessual qonunchilik bo‘yicha alohida tartibda ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, sudlarda ko‘rilayotgan fuqarolik, jinoiy va iqtisodiy ishlar bo‘yicha dalillarga qo‘yiladigan talablar ham turlicha ekanligini ko‘rishimiz mumkin.

O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik prosessual kodeksiga ko‘ra, taraflarning talablari va e’tirozlarini asoslaydigan holatlarning mavjudligini yoki mavjud emasligini sudning qonunda belgilangan tartibda aniqlashiga asos bo‘ladigan har qanday faktik ma’lumot va ishni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa holatlar fuqarolik ishi bo‘yicha dalillardir. Bu ma’lumotlar quyidagi vositalar, ya’ni: taraflarning va uchinchi shaxslarning hamda ular qonuniy vakillarining tushuntirishlari, guvohlarning ko‘rsatuvlari, yozma va ashyoviy dalillar, ekspertlarning xulosalari, mutaxassislarning maslahatlari (tushuntirishlari) bilan aniqlanadi.
Anonim xatlarda va kelib chiqishi noma’lum bo‘lgan yoki qonunni buzgan holda olingan boshqa ma’lumotlar dalil bo‘la olmaydi.

N.Egamov
Farg‘ona viloyat sudining sudyasi